અથ સાધનપાદઃ |

તપઃ સ્વાધ્યાયેશ્વરપ્રણિધાનાનિ ક્રિયાયોગઃ ||1||

સમાધિભાવનાર્થઃ ક્લેશતનૂકરણાર્થશ્ચ ||2||

અવિદ્યાસ્મિતારાગદ્વેષાભિનિવેશાઃ ક્લેશાઃ ||3||

અવિદ્યા ક્ષેત્રમુત્તરેષાં પ્રસુપ્તતનુવિચ્છિન્નોદારાણામ ||4||

અનિત્યાશુચિદુઃખાનાત્મસુ નિત્યશુચિસુખાત્મખ્યાતિરવિદ્યા ||5||

દૃગ્દર્શનશક્ત્યોરેકાત્મતેવાસ્મિતા ||6||

સુખાનુશયી રાગઃ ||7||

દુઃખાનુશયી દ્વેષઃ ||8||

સ્વરસવાહી વિદુષો‌உપિ તથારૂઢો‌உભિનિવેશઃ ||9||

તે પ્રતિપ્રસવહેયાઃ સૂક્ષ્માઃ ||10||

ધ્યાનહેયાસ્તદ્વૃત્તયઃ ||11||

ક્લેશમૂલઃ કર્માશયો દૃષ્ટાદૃષ્ટજન્મવેદનીયઃ ||12||

સતિ મૂલે તદ વિપાકો જાત્યાયુર્ભોગાઃ ||13||

તે હ્લાદપરિતાપફલાઃ પુણ્યાપુણ્યહેતુત્વાત ||14||

પરિણામતાપસંસ્કારદુઃખૈર્ગુણવૃત્તિવિરોધાચ્ચ દુઃખમેવ સર્વં વિવેકિનઃ ||15||

હેયં દુઃખમનાગતમ ||16||

દ્રષ્ટ્ટદૃશ્યયોઃ સંયોગો હેયહેતુઃ||17||

પ્રકાશક્રિયાસ્થિતિશીલં ભૂતેન્દ્રિયાત્મકં ભોગાપવર્ગાર્થં દૃશ્યમ ||18||

વિશેષાવિશેષલિઙ્ગમાત્રાલિઙ્ગાનિ ગુણપર્વાણિ ||19||

દ્રષ્ટા દૃશિમાત્રઃ શુદ્ધો‌உપિ પ્રત્યયાનુપશ્યઃ ||20||

તદર્થ એવ દૃશ્યસ્યાત્મા ||21||

કૃતાર્થં પ્રતિ નષ્ટમપ્યનષ્ટં તદન્યસાધારણત્વાત ||22||

સ્વસ્વામિશક્ત્યોઃ સ્વરૂપોપલબ્ધિહેતુઃ સંયોગઃ ||23||

તસ્ય હેતુરવિદ્યા ||24||

તદભાવાત્સંયોગાભાવો હાનં તદ દૃશેઃ કૈવલ્યમ ||25||

વિવેકખ્યાતિરવિપ્લવા હાનોપાયઃ ||26||

તસ્ય સપ્તધા પ્રાન્તભૂમિઃ પ્રજ્ઞા ||27||

યોગાઙ્ગાનુષ્ઠાનાદશુદ્ધિક્ષયે જ્ઞાનદીપ્તિરાવિવેકખ્યાતેઃ ||28||

યમનિયમાસનપ્રાણાયામપ્રત્યાહારધારણાધ્યાનસમાધયોષ્ટાવઙ્ગાનિ ||29||

અહિંસાસત્યાસ્તેયબ્રહ્મચર્યાપરિગ્રહા યમાઃ ||30||

જાતિદેશકાલસમયાનવચ્છિનાઃ સાર્વભૌમા મહાવ્રતમ ||31||

શૌચસન્તોષતપઃ સ્વાધ્યાયેશ્વરપ્રણિધાનાનિ નિયમાઃ ||32||

વિતર્કબાધને પ્રતિપક્ષભાવનમ ||33||

વિતર્કાહિંસાદયઃ કૃતકારિતાનુમોદિતા લોભક્રોધમોહપૂર્વકા મૃદુમધ્યાધિમાત્રા દુઃખાજ્ઞાનાનન્તફલા ઇતિ પ્રતિપક્ષભાવનમ ||34||

અહિંસાપ્રતિષ્ઠાયાં તત્સન્નિધૌ વૈરત્યાગઃ ||35||

સત્યપ્રતિષ્ઠાયાં ક્રિયાફલાશ્રયત્વમ ||36||

અસ્તેયપ્રતિષ્ઠાયાં સર્વરત્નોપસ્થાનમ ||37||

બ્રહ્મચર્યપ્રતિષ્ઠાયાં વીર્યલાભઃ ||38||

અપરિગ્રહસ્થૈર્યે જન્મકથન્તાસમ્બોધઃ ||39||

શૌચાત્સ્વાઙ્ગજુગુપ્સા પરૈરસંસર્ગઃ ||40||

સત્ત્વશુદ્ધિસૌમનસ્યૈકાગ્ર્યેન્દ્રિયજયાત્મદર્શનયોગ્યત્વાનિ ચ ||41||

સન્તોષાત અનુત્તમઃસુખલાભઃ ||42||

કાયેન્દ્રિયસિદ્ધિરશુદ્ધિક્ષયાત તપસઃ ||43||

સ્વાધ્યાયાદિષ્ટદેવતાસંપ્રયોગઃ ||44||

સમાધિસિદ્ધિરીશ્વરપ્રણિધાનાત ||45||

સ્થિરસુખમાસનમ ||46||

પ્રયત્નશૈથિલ્યાનન્તસમાપત્તિભ્યામ ||47||

તતો દ્વન્દ્વાનભિઘાતઃ ||48||

તસ્મિન સતિ શ્વાસપ્રશ્વાસયોર્ગતિવિચ્છેદઃ પ્રાણાયામઃ ||49||

(સ તુ) બાહ્યાભ્યન્તરસ્તમ્ભવૃત્તિર્દેશકાલસઙ્ખ્યાભિઃ પરિદૃષ્ટો દીર્ઘસૂક્ષ્મઃ ||50||

બાહ્યાભ્યન્તરવિષયાક્ષેપી ચતુર્થઃ ||51||

તતઃ ક્ષીયતે પ્રકાશાવરણમ ||52||

ધારણાસુ ચ યોગ્યતા મનસઃ ||53||

સ્વવિષયાસંપ્રયોગે ચિત્તસ્વરૂપાનુકાર ઇવેન્દ્રિયાણાં પ્રત્યાહારઃ ||54||

તતઃ પરમાવશ્યતેન્દ્રિયાણામ ||55||

ઇતિ પાતઞ્જલયોગદર્શને સાધનપાદો નામ દ્વિતીયઃ પાદઃ |